Foto: Liesbeth Sluiter. Bewerking: Lisa Wellink
Foto: Liesbeth Sluiter. Bewerking: Lisa Wellink

Henk Tennekes: een klokkenluider die werd bejubeld en verguisd

Algemeen

ZUTPHEN - Henk Tennekes (1950-2020) was universiteitsdocent, doctor en ingenieur. Dinsdag 7 juli is hij uit het leven gestapt, omdat hij het lichamelijk leed niet meer kon dragen. De afgelopen tien jaar streed Tennekes tegen insectenbestrijdingsmiddelen met neonicotinoïden. Dit werd hem niet door iedereen in dank afgenomen.

Door Alize Hillebrink

Toen Henk Tennekes in 2010 het verband tussen bijensterfte en neonicotinoïde-stoffen (neonics) in insectenbestrijdingsmiddelen wereldkundig maakte, liet de chemische industrie hem vallen als een baksteen. Chemieproducenten en wetenschappers trokken zijn theorie in twijfel. Hij kreeg geen opdrachten meer en bijna raakte hij failliet. De laatste jaren kon hij net rondkomen van zijn AOW. Zijn ervaring laat zien hoezeer de industrie en de wetenschap met elkaar verstrengeld zijn.

'Opgegroeid in de schaduw van Duitsland'
Henk Tennekes werd geboren op 21 november 1950 in Zutphen. Als zoon van een ‘foute’ vader had hij geen gemakkelijke jeugd. “Ik ben opgegroeid in de schaduw van Duitsland”, zei hij in april 2019 in een interview met deze krant.

Zijn vader, bij de Waffen SS, werd gelegerd in Leningrad en vocht in Joegoslavië tegen de partizanen. “Een strijd op leven en dood waar hij nooit over sprak.” Nadat hij in ‘45 wordt opgepakt verblijft hij tot 1948 in de gevangenis in Vught. Kort na zijn vrijlating wordt zijn vader verliefd, trouwt en in 1950 wordt Henk geboren in Zutphen.

Henk Tennekes
Henk Tennekes, circa 3 jaar.

De bevalling duurt 24 uur. De huisarts spreekt van een ‘zenuwachtig kereltje’. Het kind zou door de zenuwen van zijn moeder een klap van de molen hebben gekregen. Het gezin woont in de Barlheze en de Tademastraat. Als Henk op vierjarige leeftijd met zijn nieuwe step de Berkel inrijdt wordt hij ternauwernood gered door de buurman. In de Nolensstraat groeit hij verder op. Hij is elf als zijn achtjarige zusje overstuur thuiskomt. Ze vraagt hun vader of hij een landverrader is. Hierop vertelt zijn vader hem alles. Tot in de kleinste details hoort de jonge Henk hoeveel zijn vader heeft hongergeleden en welke verschrikkingen hij heeft doorstaan. “Hij wilde zich rehabiliteren, het goedpraten.” Bij de jonge Henk knapt er iets. Hij kan het niet aan en hij ontwikkelt een enorme weerstand tegen zijn vader en de nazi’s. Tegelijkertijd blijft hij loyaal en wil zijn vader niet teleurstellen.

Het liefst wil hij arts worden, maar als hij op de intensive care een slachtoffer ziet van een ernstig auto-ongeluk, valt hij flauw en is direct genezen. Omdat de combinatie van chemie en biologie hem trekt kiest hij voor voeding en gezondheid aan de Universiteit van Wageningen. Hij trouwt met de katholieke Lindis Suijs en in 1974 wordt hij promotie-assistent bij Shell Sittingbourne in Engeland.


Henk Tennekes, 24 jaar. 

Na vier jaar volgen de aanbiedingen elkaar op: twee jaar universiteit van Marburg, gevolgd door vijf jaar bij het kankercentrum in het Duitse Heidelberg en daarna Sandoz in Zwitserland. Er komen drie kinderen, alles gaat goed en hij verdient veel geld. Maar dan gaat het mis. Zijn vrouw Lindis (1952) pleegt zelfmoord. Hoewel het haar tweede poging is, heeft hij het niet zien aankomen. Het is 1987, de kinderen zijn 11, 9 en 5 jaar. Het moment staat in zijn geheugen gegrift. Hij ziet haar nog, vlak voor ze sterft. “Ze wilde alleen mij zien. Haar ouders kwamen ook, maar die wilde ze niet zien. Haar vader kon alleen maar verschrikkelijk huilen. Ik heb nog nooit iemand zo zien huilen. Achteraf bleek ze te lijden aan een endogene depressie.”

Definitief afstand nemen van het verleden
Het wordt Henk teveel en hij verblijft drie maanden in kliniek. Daar analyseert hij zijn leven. Hij beseft dat hij een streep moet zetten onder het naziverleden van zijn familie en doet definitief afstand. “Ik wilde dat mijn kinderen opgroeiden tot evenwichtige volwassenen en dat is gelukt. Ik beschouw het als mijn grootste prestatie in mijn leven.”

'Bij een gewetensvraag kun je niet stil blijven staan. Ik moest voor de waarheid kiezen'

Om meer tijd voor zijn kinderen te hebben wordt hij zelfstandig en richt in 1992 zijn bedrijf Experimental Toxicology Services Nederland (ETS) op. In 2002 gaat hij definitief terug naar Zutphen. Hij vestigt zich in de Frankensteeg, waar hij tot eind 2019 zal wonen.

Door zijn familieverleden wist Tennekes als geen ander het verschil tussen goed en fout en was hij bereid alles op te geven. Wanneer hij in 2009 het verband legt tussen de massale bijensterfte en het gebruik van neonics staat hij voor een zeer moeilijke keuze. Hij wil niet net als zijn vader en grootvader aan de verkeerde kant van de geschiedenis staan. Hij weet hoeveel de machtige Duitse producent Bayer aan de bestrijdingsmiddelen verdient, hij kent de belangen, de macht en de miljoenen euro’s. “Maar bij een gewetensvraag kun je niet stil blijven staan. Ik moest voor de waarheid kiezen.”

A Disaster in the Making
Met zijn publicatie A Disaster in the Making (Een ramp in de maak, 2010) maakt hij furore: hij wordt bejubeld, maar ook verguisd. De chemische industrie zet alles in om Tennekes te dwarsbomen en zijn theorie onderuit te halen. Hij ontvangt geen opdrachten meer, raakt in de schulden en is bijna failliet. De laatste jaren kan hij met zijn AOW maar net rondkomen.

“Het leven van mijn vader wás de wetenschap”, zegt zijn dochter Anneke Geyer-Tennekes op 6 juli 2020. “Altijd was hij bezig met zijn werk, vooral de laatste tien jaar. En hij zat er diep in.” Als kind vond ze het erg interessant als hij - gewoon aan de koffietafel - vertelde waar hij mee bezig was. “Hij hij kon het altijd goed uitleggen.”

In april 2019 zegt Tennekes in interview met deze krant dat hij nog allerlei plannen heeft. Hij wil Bayer voor de rechter dagen en een programma starten om de dosis-werking relaties van chemische middelen verder te onderzoeken, maar het ontbreekt hem aan geld. Ook pleit hij voor een codex voor wetenschappers. “Wetenschappers zouden een eed af moeten leggen dat ze zich strikt houden aan de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek en dat ze puur onafhankelijk zijn. Zich niet laten corrumperen of beïnvloeden door belangen.”

Natuurlijke vijanden in plaats van insecticiden
Naarmate de jaren vorderen haalt hij feller uit naar fabrikanten en worden zijn uitspraken activistischer. In het laatste gesprek met hem, afgelopen zaterdag 4 juli, spreekt hij de hoop uit dat er een hervorming van de landbouw komt. “We moeten minder afhankelijk worden van bestrijdingsmiddelen. Elke plaag heeft een natuurlijke vijand.

'Er moet met natuurlijke vijanden gewerkt worden in plaats van met insecticiden die alles kapot maken in het bodemleven'

Er moet met natuurlijke vijanden gewerkt worden in plaats van met insecticiden die alles kapot maken in het bodemleven. De sterfte van insecten heeft gevolgen voor vogels, egels, kikkers, ons hele ecosysteem is ermee gemoeid. De kern is dat bestrijdingsmiddelen ook in lage concentratie schadelijk zijn, het is een stapeleffect. Als je er elke dag aan wordt blootgesteld dan ontstaan ziekten. Dat moeten we proberen te voorkomen. Door een andere manier van landbouw te bedrijven. Er moet een kentering komen, en die komt er ook wel. Daar geloof ik in.”

Strijdbaar tot het eind
In 2013 werd er bij Henk Parkinson vastgesteld. Ook had hij diabetes en COPD. Na een longontsteking in de zomer van 2019 stopte hij met roken. Zijn enorme hang naar sigaretten maakte zijn strijd dubbelzinnig; neonicotinoïden zijn verwant aan nicotine.

'Ik ben maar een gewone Achterhoeker. Maak me niet groter dan ik ben'

De laatste jaren van zijn leven stonden in het teken van zijn strijd tegen neonics. “Soms werd het ons wel een beetje te veel”, zegt Anneke. “Zijn financiële situatie die het gevolg was van zijn strijd; hij leed eronder. Dan zeiden we: ‘houd er nou een keer over op.’ Maar hij trok zijn eigen plan. Tot het laatst toe, dus ook door zijn levenseinde zelf te kiezen. Hij is een moeilijke weg gegaan, maar ook een mooie. Het was niet altijd makkelijk met hem, omdat hij zo eigenwijs was. Hij had een bewogen leven. Hij zei weleens: De weg naar succes is een smalle lijn.” Tegen deze krant zei hij: “Ik ben maar een gewone Achterhoeker. Maak me niet groter dan ik ben.”

Henk Tennekes was strijdbaar tot het eind. De dag voor zijn dood hield hij nog een interview voor NRC. Henk Tennekes werd 69 jaar.

Advertenties doorgeplaatst vanuit de krant