Kunsthistorica Elizabeth den Hartog onderzoekt De Oude Calixtus

Interesse voor alle vormen van bouw-sculptuur

Door Theo Huijskes

GROENLO - Dat De Oude Calixtuskerk in Groenlo niet alleen regionaal, maar ook landelijk veel bekendheid geniet, bleek in de afgelopen week nog eens. De bekende kunsthistorica Dr. Elizabeth den Hartog kwam op verzoek van Ben Verheij, als voorzitter van de Oudheidkundige Vereniging Groenlo en hoofdredacteur van het blad VENSTER van de Stichting Oude Gelderse Kerken, voor de tweede keer vanuit haar woonplaats Voorhout samen met haar partner naar Groenlo. Dit voor een bezoek aan de nabij de Markt gebouwde, monumentale Grolse kerk. Bezoeken, die te maken hebben met haar grote interesse voor alle vormen van bouwsculptuur, in dit geval beeldhouwwerk dat nagelvast aan het kerkgebouw verbonden is. 

Werkzaam als universitair docent
Reeds gedurende een periode van circa veertig jaar bestudeert kunsthistorica Den Hartog onder andere middeleeuwse sculpturen in kerken aan de Universiteit in Leiden. Als een ware detective duikt ze daarvoor in gebouwen, boeken en archieven, op zoek naar de culturele betekenis achter bijzondere beeltenissen. Den Hartog studeerde kunstgeschiedenis aan het Courtauld Institute of Art in Londen. Sedert de afsluiting van haar studie is zij als universitair docent verbonden aan de Leiden University Centre for the Arts in Society van de Universiteit van Leiden. Zij is gepromoveerd op een studie over de Romaanse architectuur en beeldhouwkunst in de Maasvallei.

“Mijn grote interesse voor de bouwsculptuur, en dat in de breedste zin van het woord, heeft tot gevolg dat ik inmiddels al heb samengewerkt met het Bonnefanten oftewel hét Limburgse museum voor beeldende kunst in Maastricht. Heb daarnaast ten behoeve van de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed de bouwsculptuur onderzocht in onder andere de Eusebiuskerk in Arnhem, de Domkerk in Utrecht, de Maartenskerk in Doorn, de Munsterkerk in Roermond, alsmede de Grote of St. Bavokerk in Haarlem. In het kader van mijn doelstelling om een volledig overzicht te schrijven, bestudeer ik bouwinscripties van vóór 1600 in Nederland. Die vind je op kerken, maar ook op stadhuizen, huizen, sluizen en nog veel meer.”

Kerk, gebouwd in laatgotische stijl
Dat de aandacht van Elizabeth den Hartog ook uitgaat naar De Oude Calixtuskerk, heeft tevens te maken met het feit dat het een kerk betreft die gebouwd is in de laatgotische stijl. De start van de bouw vond plaats rond 1275 en is uiteindelijk rond 1500 in zijn huidige vorm voltooid. De kerk, vernoemd naar de patroonheilige van Groenlo, paus Calixtus I, is een rijksmonument. De aandacht van de kunsthistorica spitst zich onder meer toe op de voormalige sacristie met daarin kraagstenen van groteske mannenkoppen. Kraagstenen (of consoles) komen in gotische kerkgebouwen veel voor. De bouwkundige term verraadt hun constructieve functie: het zijn vanuit de muur uitkragende stenen ter ondersteuning van bogen, gewelfribben of de kop van een balk. Ze zijn vaak gebeeldhouwd en dienen tevens als decoratie. Sommige bevatten een (Bijbelse) symboliek of beelden een heilige uit.

Een bijzondere serie kraagstenen
De Oude Calixtuskerk in Groenlo beschikt over een bijzondere serie. Het zijn er maar liefst achtendertig, verspreid door het hele interieur, die niet allemaal uit dezelfde tijd dateren. Er zitten zelfs veel oudere exemplaren tussen, afkomstig van één van de voorgangerkerken van het huidige gebouw. Naast een inventarisatie voor haarzelf, zal Elizabeth den Hartog tevens een uitgebreid artikel maken ten behoeve van de eerstvolgende uitgave van het magazine Grols Verleden van de Oudheidkundige Vereniging Groenlo. In dat artikel zal zij uitvoerig ingaan op de betekenis van de sculpturen en op de vraag of ze met reden op bepaalde posities zijn aangebracht. De opvallendste zitten in het koor. Daar vormen twee kraagstenen de gebeeldhouwde kop van een man en een vrouw, aan respectievelijk de noord- en zuidzijde van het koor. Verder zijn er acht kraagstenen te vinden in de vroegere sacristie, waarvan er enkele figuurlijk zijn uitgewerkt. In de zijbeuken zijn links en rechts van de doorgangen verschillende rare snuiters uitgebeeld. Echt opvallend is de man die zijn ontblote achterste naar de kerkgangers richt.

Voor het artikel in Grols Verleden hebben de Grollenaren Ruud Kaak en Ben Verheij geholpen met het aanleveren van lokale publicaties, die niet in Leiden of Den Haag verkrijgbaar waren. Daarbij is er ook nieuw archiefmateriaal boven water gekomen. Een en ander met betrekking tot de schilderingen in het koor, die zo’n twee eeuwen te vroeg werden gedateerd. Het blijken hoogst uitzonderlijke schilderingen te zijn uit de tijd dat Groenlo twee decennia lang weer katholiek was. Dit alles zal dus via een uitvoerige bijdrage met heel veel afbeeldingen gepubliceerd worden in het eerstvolgende nummer van Grols Verleden.